Wie wat bewaart, heeft wat is de uitdrukking en onlangs werd dit gezegde weer eens bewaarheid in Ann Arbor, Michigan, USA. Het blijkt namelijk dat de University of Michigan al jaren een schat aan Nederlandse geschriften, en met name pamfletten, heeft bewaard voor de historieonderzoeker van de Lage Landen in de toekomst. Het betreft hier de grootste Nederlandse pamflettenverzameling in de Verenigde Staten.

Ton Broos

“Hoe komt dat?”, zo zult u zeggen. Nou, het is in Amerika wel bekend dat er veel emigranten uit Nederland en België in de vorige eeuw in de staat Michigan terechtkwamen. Bezielde dominees als Van Raalte en Scholten kwamen zich vestigen in het westen van Michigan, Vlaamse paters kwamen naar Detroit en omgeving. Families en hun nazaten groeiden op met een hechte en trotse band met het oude land en hun afkomst, en aan de universiteiten en colleges bleef die belangstelling levend. Al wordt er niet meer gepreekt, er wordt nog steeds Nederlands onderwezen. Hierbij horen natuurlijk ook bibliotheken. Met name de bibliotheek van de University of Michigan in Ann Arbor heeft zich over de jaren heel actief getoond bij het verwerven van verzamelingen met een Nederlandstalige inslag. Zo kunt u op de website Netherlandic Treasures (https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/ handle/2027.42/144576/welcome.html) prachtige voorbeelden zien van werken van Erasmus, P.C. Hooft, Vondel, Spinoza, Carel van Mander, drukken van Plantijn, atlassen van Blaeu; ook de typografische collectie De Roos, anarchistenblaadjes als Provo en natuurlijk moderne uitgaven. Een aantal jaren geleden viel het oog van bibliothecaresse Karla Vandersypen, een Iowa native, maar gehuwd met een Vlaming, op een bijzondere collectie pamfletten.

De bibliotheek van de University of Michigan in Ann Arbor heeft zich over de jaren heel actief getoond bij het verwerven van verzamelingen met een Nederlandstalige inslag

Onder historici is het gesneden koek om te praten over de uitgebreide pamflettencollectie bijgenaamd de Knuttel-collectie. De oorsprong ligt bij de Haagse advocaat Joan Duncan, die in de 18e eeuw pamfletten begon te verzamelen en na zijn dood in 1753 zijn collectie van 20.000 exemplaren aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag schonk. Daar vond men het een uitstekend idee en het blijvend enthousiasme groeide uit tot een verzameling van zo’n 34.000 exemplaren. Natuurlijk moest dit ook eens goed gecatalogiseerd worden en in 1879 vond men Willem Pieter Cornelis Knuttel bereid dat te doen. Die maakte er meteen zijn levenswerk van en hij completeerde dat in 1920 met de publicatie van de Catalogus van de pamflettenverzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek. Als er ergens een Nederlands pamflet rondzwerft, dan wordt er meteen gekeken of Knuttel er een nummer aan gegeven heeft en het aldus geïdentificeerd kan worden. Toch zijn er nog wel eens ‘buitenstaanders’ en die vind je bijvoorbeeld in de unieke collectie in Ann Arbor. Die werden o.a. gekocht door William Warner Bishop (bibliothecaris van 1915 tot 1941), vooral in 1925 en 1928. Hij ontmoette in Nederland boekhandelaar Wouter Nijhoff, van de bekende firma Martinus Nijhoff, en spoedig reisden er kisten met boeken en ook historische pamfletten naar de Verenigde Staten. Aan de Universiteit van Michigan ontstond zo een indrukwekkende verzameling die de basis is geworden voor de Studie Nederlands in taal, cultuur, geschiedenis enz.

Zo is er in het verleden al eens een tentoonstelling gemaakt en een publicatie verschenen over de verzameling van universiteitsregent Lucius L. Hubbard, die zo’n 1500 imaginaire reisverhalen bijeenbracht, waarvan een deel unieke Nederlandse exemplaren. Regent Hubbard publiceerde zelfs de onjuiste theorie dat een Nederlands werk de bron zou zijn van Robinson Crusoe.

Nu is er dan een project gestart, The Ton Broos Dutch Tract Conservation Project Fund, waarin de pamflettencollectie een geheel nieuwe jas krijgt aangemeten en een voor iedereen gratis toegankelijk studieobject wordt door middel van digitalisering.

Dan kan iedereen met eigen ogen het verdrag aanschouwen dat Elizabeth I in 1599 afsloot met de Verenigde Provinciën, met bijgevoegd portret.

Minder netjes is de uitgave van Adriaan van de Vivere uit Middelburgh: Ware verthooning ende afbeeldinghe van eenen dooden ende meest half verrotten vis, door die zee aen der strande op gheworpen, den 20. Der maent September, anno 1608. Aan het jaartal kunt u zien dat we midden in de Tachtigjarige Oorlog zitten en dit stinkend karkas is dan ook bedoeld als allegorie op de valse Spaanse politiek.

Het Hollants Wijve-praetjen tusschen drie gebueren Trijntje, Grietje en Neeltje, noopende den tegenwoordighen Staet der Vrije Vereenigde Nederlanden en het gepretendeerde Parlement van Engelandt werd door Pieter Davidtsz in Haarlem in 1652 uitgegeven, waarbij de dames geen goed woord over hadden voor de situatie van de ‘Heren uit Den Haag’ en de Engelse West Indies Company.

Het zal duidelijk zijn dat er prachtige onderzoeksprojecten in het verschiet liggen

Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de ruim 4300 pamphlets, die vaak een enkel blad papier met een ‘heet hangijzer’ beschrijven en de zogeheten tracts, die nogal eens een politiek of religieus geschil omvangrijker moeten uitleggen. De meeste exemplaren zijn geschreven in het Nederlands, maar er zijn voorbeelden in het Frans, Latijn, Engels en Duits. Het oudste komt uit 1534 en het jongste uit 1845.

Het zal duidelijk zijn dat er prachtige onderzoeksprojecten in het verschiet liggen voor historici, literaire en koloniale onderzoekers, theologen, linguïsten, propagandaspeurders, socio- en psychologen, boek- en papierenthousiastelingen en andere geïnteresseerden.

Het project is gestart door enthousiaste en vakkundige medewerkers, maar of het geplande volgend jaar klaar ook gehaald zal worden, is afhankelijk van diverse factoren, waaronder

boekbindersmateriaal als papier, en ondersteuning, ook financieel, van iedere belangstellende. In Ann Arbor zeggen we tegenwoordig: our conversation is conservation.

Ton Broos doceerde dertig jaar lang Nederlands in Ann Arbor, USA. Hij publiceerde over 18e-eeuwse Nederlandse literatuur, Anne Frank en Bert Schierbeek. Hij vertaalde Elckerlyc en Mariken van Nimwegen in het Engels. Hij schreef dit artikel namens The Ton Broos Dutch Tract Conservation Project.

Dit artikel werd gepubliceerd in Neerlandia 2023/3.

Naar boven