Neerlandia
Nederlands-Vlaams tijdschrift voor taal, cultuur en maatschappij
De onverwoestbare charme van het tweedehands boek
Met enige weemoed loopt Jogchum de Vries langs de stapels tweedehands boeken in zijn vroegere antiquariaat Colette. Na meer dan 25 jaar heeft hij vorig jaar de winkel in de Haagse Reinkenstraat van de hand gedaan, maar hij komt nog geregeld even langs. De Vries, een tachtiger met een pet op zijn witte haar, heeft geen moeite om tussen de boekenbergen door te manoeuvreren.
Auteurs Toef Jaeger & Hanneke Chin-A-Fo
Sommige klanten gaat het minder makkelijk af. “Excuseer, als u in dat zijpaadje gaat staan, kan ik even passeren”, klinkt het geregeld op een drukke zaterdagmiddag. Zo nu en dan valt er een stapeltje om. Het pand bevat dan ook vele duizenden boeken, die De vries door de jaren heen aangeschaft heeft op markten en bij mensen thuis.
Colette is stoffig én hartstikke hot. Sterker nog, een deel van de aantrekkingskracht zit hem in die stoffigheid. Boekenliefhebbers komen soms van ver om er te neuzen in de kasten en de bergen. Vergeelde bladzijden zijn voor hen geen enkel bezwaar, die typische oudeboekengeur evenmin. Een bezoek aan Colette is niet alleen een intellectuele, maar ook een zintuiglijke ervaring.
Lezen kreeg een herwaardering van mensen die door de lockdowns niet meer naar het theater, de film of het café konden
Dat de winkel niet sloot toen De Vries met pensioen ging, maar werd overgenomen door een collectief van acht liefhebbers dat zich vormde nadat De Vries een briefje met de tekst Overname gezocht in de etalage had gehangen, is opmerkelijk. De acht, veelal buurtbewoners van wie een aanzienlijk deel in de journalistiek werkt, begonnen de crowdfundingactie Red Colette en haalden daarmee 38.000 euro op, veel meer dan ze hadden gehoopt. En wat meer is: er meldden zich ruim honderd vrijwilligers, die nu de winkel bemannen of bijvoorbeeld helpen met het restaureren van boeken.
Over de verkoop van tweedehands boeken bestaan geen exacte cijfers, maar duidelijk is dat het tweedehands boek standhoudt, ondanks de ontlezing, de pandemie en de zeer bescheiden marges voor de verkoper.
Er is een tijd geweest waarin dat allerminst vanzelfsprekend was. Toen in 2012 de belangrijkste winkelketen voor tweedehands boeken, familiebedrijf De Slegte, werd opgekocht door een investeringsmaatschappij, ging het snel slechter met de winkels. Ze werden in Nederland samengevoegd met de toenmalige Selexyz-boekwinkels en moesten verder onder de weinig aansprekende naam Polare. In 2014 ging de nieuwe constellatie failliet.
Boekwinkeltjes
Ontlezing en de komst van e-books kunnen maar moeilijk op tegen de stijging van de huurprijzen voor fysieke winkels. Maar het tweedehands boek toont zich weerbaar: De Slegte heeft nu weer vier vestigingen in Vlaanderen en drie in Nederland. En er is een levendige markt op internet: via Boekwinketjes.nl, waar zowel boekhandels als particulieren tweedehands boeken te koop aanbieden, worden jaarlijks een half miljoen tot een miljoen boeken verkocht, voor een gemiddelde prijs van 11,95 euro.
Ook webreus bol.com waagde zich aan de verkoop van tweedehands boeken door particulieren. Dat is inmiddels weer gestaakt, het bedrijf accepteert nu alleen nog tweedehands boeken van ‘zakelijke partners’, bedrijven die bol.com als een extra verkoopkanaal zien. Het besluit om te stoppen met particulieren, leverde Boekwinkeltjes.nl in één klap driehonderd nieuwe verkopers op.
De pandemie is voor veel fysieke boekwinkels een zware tijd geweest, maar op de totale verkoop van boeken had ze een gunstig effect: in 2021 steeg de omzet in de Nederlandse boekenmarkt met 8 procent. Lezen kreeg een herwaardering van mensen die door de lockdowns niet meer naar het theater, de film of het café konden. Ook webwinkel Boekwinkeltjes.nl zag de bestellingen flink omhoog gaan, vertelt Eelco Nammensma, verantwoordelijk voor de klantenservice van de site. “We verkochten net als de fysieke boekhandels bijvoorbeeld meer exemplaren van George Orwells 1984 en De Pest van Albert Camus dan normaal”, zegt hij.
“Na de eerste lockdown, in mei 2020, zakte het aantal bestellingen weer wat terug, maar ook toen lag het nog altijd ruim 25 procent boven het aantal bestellingen van het jaar ervoor. De volgende piek zagen we in januari 2021. Toen werden via onze website het grootste aantal boeken in één maand verkocht. De best verkochte boeken waren Het bureau 1 – Meneer Beerta van J.J. Voskuil en Tuinieren met wilde planten van Martin Stevens. Deze piek heeft ook ongeveer aangehouden tot in mei van dat jaar.”
“In deze winkel lijkt het of de ontlezing niet bestaat”
Boekwinkeltjes.nl heeft meer dan 10.000 verkopers, waarvan slechts twee procent uit Vlaanderen komt en 97 procent uit Nederland. Er zijn wel iets meer kopers uit België: 6 procent tegen 92 procent uit Nederland. Wie zich als verkoper aanmeldt, betaalt een euro per maand om maximaal vijftig boeken te mogen plaatsen, of betaalt een provisie per verkocht boek. Vanaf het begin is er veel interesse voor “antiquarische boeken en gebundelde poëzie”, zegt Nammensma.
Specialisatie
Naast een antiquariaat om in te verdwalen als Colette en het online succes van Boekwinkeltjes.nl overleeft ook een nichewinkel als Zin in Boeken. Sinds 2012 heeft deze zaak in het Brabantse Heusden zich steeds verder gespecialiseerd in tweedehands spirituele werken, sinds 2016 aangevuld met nieuwe boeken. “Het is mijn rol de mensen te gidsen en te begeleiden in wat ze zoeken”, zegt John Verhoeckx. “Ik help ze bepalen welke literatuur geschikt is bij hun zoektocht.”
Daarom vindt hij het ook leuker om in de winkel te staan dan om online te verkopen. Wat niet wegneemt dat de online verkopen, via Boekwinkeltjes.nl, belangrijk zijn. Maandelijks zijn er tussen de tweehonderd en driehonderd bestellingen. In de winkel komt een gemêleerde klantenkring. Een vaste groep doet mee aan leesavonden of komt luisteren naar interviews met auteurs. Een nieuwsbrief is er niet, maar de vaste klantenkring komt geregeld, niet alleen voor de titels die ze zoeken, maar ook voor wat onthaasting, en via sociale media houdt de winkel geïnteresseerden op de hoogte.
The New York Times besprak eind vorig jaar het boek The private library: The history of the architecture and furnishing of the domestic bookroom, geschreven door softwareontwikkelaar Reid Byers, die advies had gezocht toen hij een bibliotheek in zijn huis wilde aanleggen. In het artikel observeerde The Times dat veel Amerikanen tijdens de pandemie hun huis waren gaan opknappen, maar dat boekenkasten te midden van die veranderwoede nauwelijks het veld hoefden te ruimen. Sterker nog: architecten delen kamers juist in met boekenplanken vanuit het idee dat die de ruimte gezelliger maken en meer persoonlijkheid uitdrukken dan een zitkamer zonder boeken.
Of zoals Byers de fysieke aanwezigheid van boeken typeert: “Individually, they are frequently useful or delightful, but it is when books are displayed en masse that they really work wonders. Covering the wall of a room, piled up to the ceiling and exuding the breath of generations, they nourish the senses, slay boredom and relieve distress.”
Oude boeken voldoen minstens zo veel aan deze behoefte als nieuwe: zij ademen nog meer de romantische sfeer uit van eigen smaak en authenticiteit, het niet hoeven meegaan met wat anderen lezen.
Fysieke boekwinkels met tweedehands boeken voorzien daarnaast ook in een andere behoefte: een plaats om naartoe te gaan om zich onder te dompelen in die authenticiteit. Bij Colette vindt de bezoeker geen tafels met een bestsellertop 10, geen bordje met de tekst Gezien op tv! Alleen maar stapels oude boeken waar hij niet naar op zoek is, maar toch benieuwd naar raakt.
“Ik denk dat mensen een zekere imperfectie zoeken. De rest van de wereld is al zo geordend en georganiseerd”
Het gehele assortiment is door Jogchum de Vries samengesteld. Hij begon Colette nadat hij, van huis uit wiskundige, stopte met zijn baan bij verzekeringsmaatschappij Aegon. De Vries struinde markten af, op zoek naar mooie titels. “Ik begon onnozel en verkocht alleen literatuur”, vertelt hij. “Maar van literatuur kun je niet leven, al verkocht ik wel altijd veel Russen. Na verloop van tijd richtte ik me op verschillende deelgebieden: geschiedenis, sport en natuur. Natuur doet het goed.”
Voor veel klanten was hij belangrijk als adviseur. “Ze vroegen vaak wie mijn lievelingsschrijver was. Dan gingen ze ervan uit dat ik wel iemand als Harry Mulisch zou noemen, maar nee hoor. Een van mijn favorieten is Mary Dorna [pseudoniem van Mary Jeanette Tenkink-Stoppelman 1891-1971, red.], auteur van de roman Laten we vader eruit gooien. Ik heb dat ooit tegen Sylvia Witteman gezegd, toen ze hier langskwam. Later noemde zij het boek in een column in de Volkskrant als ‘onterecht vergeten meesterwerk’. Ik denk dat dat kwam door ons gesprek. Het is nu heruitgegeven, dat maakt me wel trots.”
Nu komt De Vries nog maar af en toe in de winkel. Als hij op straat loopt, spreken mensen hem soms aan. “Ze willen dan weten hoe het gaat, maar al gauw praten we over boeken.”
Een van de vaste klanten is Rob Edens. “Ik kwam twee jaar geleden in de buurt wonen en toen ik hier langsliep, dacht ik: wat is dit nou voor een winkel? Sindsdien kom ik vaker binnen, zoekend naar geschiedenisboeken over de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, en over Indonesië, maar soms kom ik met hele andere titels naar buiten.”
“In deze winkel lijkt het of de ontlezing niet bestaat”, zegt Linda Vermeulen, in het dagelijks leven vakbondsbestuurder en daarnaast een van de acht leden van het kerncollectief dat Colette heeft gered. Ze vertelt dat de eerste klant die ochtend een zestienjarig meisje was dat uit Utrecht was gekomen en met een stapel boeken weer de deur uit liep.
“Ik denk dat mensen een zekere imperfectie zoeken. De rest van de wereld is al zo geordend en georganiseerd. En ze komen voor een persoonlijk advies en gewoon voor een praatje. Ik denk dat we dat eigenlijk allemaal willen.”
Meubelmaker Nick van Gerwen (33) loopt af en toe binnen. “Soms koop ik iets, soms kom ik alleen voor de sfeer. ik houd van oude dingen. Ik droom ervan om ooit een huis vol met boeken te hebben.” Hij leest alle genres door elkaar.
de vaste klantenkring komt geregeld, niet alleen voor de titels die ze zoeken, maar ook voor wat onthaasting
Zijn vriendin, Zoë Verlaan (25), studente voeding en diëtetiek, zoekt in boeken een alternatief voor de negativiteit van het internet en de krant. De meeste van haar vrienden lezen niet veel, maar als zij bij Colette is, koopt ze meestal wel iets. “Ik lees het liefst romans over het leven van één persoon, een jonge vrouw bijvoorbeeld. Als het maar saai is”, zegt ze lachend.
Afleiding van de jachtigheid, authenticiteit en een zekere hang naar het verleden, dat is niet alleen bij Colette te vinden, maar ook in de Reinkenstraat als geheel. Het is een bescheiden straat in de statige wijk Duinoord, waar de eenheidsworst aan ketens die andere winkelstraten domineert, ontbreekt. ‘Ouderwetse’ middenstanders runnen er een groentezaak, een slagerij, een ijzerwarenhandel, en er zijn de wat luxere winkels met kookartikelen of snuisterijen voor het interieur. Er zijn eethuisjes met kroketten en hippe tentjes met veganistische lunchgerechten.
Het is, kortom, een straat waar buurtbewoners op zaterdagen graag het nuttige met het aangename verenigen: ze doen wat benodigde boodschappen, afgewisseld met enig gestruin en een drankje in het café. De buurt koestert de straat en Colette hoort daarbij.
Dat gevoel heeft sterk bijgedragen aan het succes van de reddingsactie. Er waren 660 donateurs, die er samen voor hebben gezorgd dat het collectief, dat zich heeft verenigd in een stichting, De Vries kon uitkopen, enig onderhoud aan de winkel kon plegen en een financiële buffer kon aanleggen.
Nu is het zaak om wekelijks 560 euro aan omzet te draaien, legt Nils Kappeyne uit. Hij werkt als IT-manager bij Shell, en doet daarnaast de financiën van Colette. “Dan kunnen we de huur betalen, de energie, de telefoonrekening en de verzekering. Ondanks de gedwongen winkelsluiting als onderdeel van de coronamaatregelen, is dat tot nu toe gelukt.”
De vrijwilligers zijn van onschatbare waarde om de kosten te drukken. Een van hen is Aad van Schie, oud-docent Nederlands. Elke vrijdag haalt hij de sleutel op bij de bloemenwinkel in de straat. Bij Colette is hij verantwoordelijk voor de Nederlandstalige literatuur. “We willen van alle grote Nederlandse schrijvers wel wat werk in de kast hebben staan”, legt hij uit. Wat hem betreft blijven de torenhoge losse stapels boeken gewoon zoals ze zijn. “Colette is een zoekwinkel. Klanten nemen de tijd om te zoeken.”
Sommige klanten zijn dermate gehecht aan de inrichting van Colette, dat ze wijzigingen slecht verdragen
Voorraad heeft Colette meer dan genoeg. In de kelder kun je letterlijk over de boeken lopen, een deel staat elders in opslag en dan is er nog de kamer van Blauwbaard. Dat is een achterkamer die de nieuwe uitbaters pas na de overname hebben ontdekt. Er hadden dermate veel boeken voor de deur gestaan dat die aan het zicht was onttrokken. Van Schie wijst naar de bananendozen die in de smalle kamer tot bijna het plafond zijn opgestapeld. In een kast bewaren de winkeliers de bijzondere boeken die ze via Boekwinkeltjes.nl te koop aanbieden.
Wie het publiek bij Boekwinkeltjes.nl is, weet Van Schie niet. In de winkel is dat anders. “Hier komen veel oudere mensen, maar het lijkt erop dat de coronacrisis ook een nieuw publiek heeft aangeboord. Er zijn meer jongeren gaan lezen, zij komen vooral voor klassiekers. Ik kreeg laatst de vraag: ‘Heb je meer Franse absurdisten?’”
Sommige klanten zijn dermate gehecht aan de inrichting van Colette, dat ze wijzigingen slecht verdragen. Toen de vrijwilligers bijvoorbeeld een stel sportboeken in een andere kast hadden ondergebracht, waren die op een middag verdwenen: een vaste klant had ze teruggezet op de stapel waar ze hoorden, op de grond elders in de winkel.
Van boeken die niet van hun plaats komen, kan de winkel echter niet bestaan, ziet ook het collectief. Ze zoeken nu naar precies de juiste manier om omloop in het assortiment te krijgen en tegelijkertijd de originele sfeer te behouden. Op een uitverkoopdag die ze Colette Outlette hebben gedoopt, en breed aangekondigd op de levendige socialemedia-accounts, gaan thrillers voor een euro per stuk de deur uit.
Rijk zal de stichting die Colette heeft gered, niet snel worden, maar daar is het ook niemand om begonnen. De vrolijke energie die in de winkel hangt, is voorlopig ruim voldoende voor de vrijwilligers en de klanten. Samen zien ze hun gelijk bevestigd: het tweedehands boek is onverwoestbaar.
Toef Jaeger en Hanneke Chin-A-Fo zijn redacteuren van NRC Handelsblad. Sinds 2012 schrijven zij daar onder andere over het boekenvak.
Contact: t.jaeger@nrc.nl & h.chin@nrc.nl
Dit artikel werd gepubliceerd in Neerlandia 2022/1.